Een nieuwe column van Patrick van Engelen, verantwoordelijk bij Kunstencentrum Waalwijk voor PR en communicatie. Iets minder luchtig dan de vorige keer, maar wel heel interessant.
Afgelopen zomer bezocht ik de Biënnale van Venetië, een van de belangrijkste evenementen op het gebied van hedendaagse kunst ter wereld. Naast een grote hoofdtentoonstelling, samengesteld door een geselecteerde curator, zijn er heel veel landenpaviljoens verspreid door de hele stad. De kunstenaars die in deze paviljoens mogen exposeren worden geselcteerd door de landen zelf. Zo krijgen bezoekers een bont en breed palet aan kunst te zien. Overdadig ook, want met meer dan 80 paviljoens, waarvan een flink gedeelte verspreid over de beroemde oude stad, is het veel. Heel erg veel. Wie niet minstens vier dagen uittrekt heeft het gevoel veel te hebben gemist. Al heb je dat idee misschien altijd wel een beetje. Naast zere voeten en een vol hoofd.
De Kunstbiënnale van Venetië wordt al sinds 1895 om het jaar gehouden (met hier en daar een uitzondering). Nederland is er sinds 1912 bij en heeft sinds 1954 haar eigen paviljoen (ontworpen door Gerrit Rietveld) op de Giardini, een van de hoofdlocaties. De afgevaardigde voor Nederland in 2024 was Renzo Martens, maar het was niet alleen zijn naam die op het affiche prijkte. Ook Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC) werd genoemd, een collectief uit Congo. Om het allemaal wat te verduidelijken moet ik waarschijnlijk even uitleggen wat voor kunstenaar Renzo Martens precies is. In elk geval geen traditionele.
Martens maakt films die de controverse niet schuwen. In zijn doorbraakfilm Enjoy Poverty uit 2008 onderzoekt hij de emotionele en economische waarde van Afrika’s ‘belangrijkste’ exportproduct: armoede. Hij reisde 2 jaar lang met grote neon letters door Afrika (Enjoy Poverty) en stimuleerde de Congolezen om zelf geld te gaan verdienen aan hun eigen misère. Het zijn immers veelal de westerlingen die geld verdienen aan de armoede in Afrika. Van Unilever en de VN-blauwhelmen tot fotografen die beelden maken van uitgemergelde kinderen. Heel veel wijzer werden de Congolezen niet van het project van Martens. Zo simpel is het niet om geld te verdienen met armoede. Daarvoor zijn de economische structuren teveel gericht op de huidige welvaartverdeling. Zijn film zette zonder twijfel wel veel mensen aan het denken, maar zorgde ook voor kritiek op Martens zelf. Verdiende hij op deze manier zelf ook niet aan de ellende in Afrika? Was zijn project geen hypocrisie? Na het zien van de film blijven je hersens maar malen en dat maakt het werk in mijn ogen alleen maar sterker. Het is echt een kunstwerk en geen traditionele documentaire of goede doelen project.
De expositie op de Biënnale was eigenlijk een vervolg op Enjoy Poverty. Ditmaal wilde Martens zeker weten dat hij met zijn kunst geen misbruik maakte van de armoede in Congo. Maar ook bij dit project ging het in eerste instantie zeker niet van een leien dakje, zoals te zien is in de film White Cube, die hier gratis online te bekijken is (zeker doen!).
Even in het kort zonder alle finesses uit de film: we bevinden ons op een oude uitgeputte plantage van Unilever in Congo. De voormalige landarbeiders hebben het er niet breed. Martens geeft ze kunstonderwijs en helpt ze om van de nog nauwelijks vruchtbare kleigrond hun eigen sculpturen te maken. Op het afgelegen platteland bouwen ze samen ook een museum om het werk tentoon te stellen, een zogenaamde White Cube met witte muren, net als in moderne westerse kunsttempels.
Van de beelden die de Congolezen maken worden 3D scans gemaakt die naar een studio in Amsterdam wordt gestuurd die er weer kopieën van maakt. Niet van keramiek, maar van chocolade. Tijdens een expositie van de originele beelden in de Verenigde Staten worden de chocolade sculpturen verkocht aan rijke galeriebezoekers. Een verkoop die de makers maar liefst 7000% meer oplevert dan wat ze oorspronkelijk verdienden met de grond. Uiteindelijk doel voor de Congolese kunstenaars: zelf de grond kopen van Unilever.
Het kunstenaarscollectief Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC) toonde hun beelden dus op de prestigieuze Biënnale. Maar het leuke is dat de beelden tot en met 2 maart 2025 ook getoond worden in het Van Abbe Museum in Eindhoven. Wat dichterbij dan Venetië, dus voor iedereen makkelijk te doen. In de tentoonstelling Two Sides of the Same Coin gaan de Afrikaanse sculpturen een dialoog aan met werk uit de rijke collectie van het museum en haar koloniale verleden. Daarnaast is er van de Congolese kunstenaars nieuw werk te zien.
Het gaat te ver in zo’n korte tekst als deze om heel het project compleet te duiden, maar ga kijken in Eindhoven, bekijk de film(s), neem er de tijd voor en verrijk je geest.
Hieronder nog enkele links naar (stukjes) film over Renzo Martens:
Interview in de Amsterdamse Balie met Renzo Martens
White Cube (complete film, gratis via NPO)
Interview met Renzo Martens op Belgische televisie
Huur en bekijk de complete film Enjoy Poverty (3 euro)
